İlham Şaban: Enerji marşrutlarının diversifikasiyası, bərpaolunan layihələrin genişlənməsi və regional əməkdaşlıq Azərbaycanın dayanıqlı enerji modelinin əsas sütunlarıdır

Qlobal enerji bazarlarında müşahidə olunan dəyişkənlik, geosiyasi dinamika və enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı tələblərin artması fonunda Azərbaycanın enerji siyasətində strateji yanaşmalar yeni məzmun qazanır. Ölkəmiz həm ənənəvi neft-qaz sektorunda, həm də bərpaolunan enerji sahəsində paralel irəliləyişlər əldə etməklə enerji təchizatının davamlılığını və regional rolunu gücləndirməyə davam edir. Cənub Qaz Dəhlizinin genişləndirilməsi, Avropa üçün alternativ mənbələrin formalaşdırılması, eləcə də Türkiyə ilə enerji əməkdaşlığının yeni mərhələyə yüksəlməsi Azərbaycanın qlobal enerji xəritəsində mövqeyini daha da möhkəmləndirir.

“İki sahil” qəzeti mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq enerji məsələləri üzrə ekspert İlham Şaban ilə Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyi strategiyası, enerji keçidi dövrünün çağırışları və regional əməkdaşlığın perspektivləri barədə müsahibəni təqdim edir:

- Son dövrlərdə qlobal enerji bazarlarında baş verən dəyişikliklər fonunda Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyi strategiyasının əsas prioritetlərini necə qiymətləndirirsiniz?

- Azərbaycan hazırda enerji təhlükəsizliyini həm ixrac marşrutlarının, həm də enerji mənbələrinin şaxələndirilməsi üzərində qurur. Qlobal bazardakı dəyişkənlik fonunda əsas prioritetlər uzunmüddətli qaz müqavilələrinin qorunması, ölkəmizin regional tranzit rolunun gücləndirilməsi və daxili enerji təchizatının dayanıqlığının artırılmasıdır. Eyni zamanda, bərpaolunan enerji layihələrinin genişləndirilməsi ölkənin enerji balansını daha çevik edir. Burada strateji məqsəd siyasi və kommersiya risklərini minimallaşdırmaqdır. Bu yanaşma Azərbaycanın həm qısa, həm də uzunmüddətli dövrdə dayanıqlı və etibarlı enerji təminatını hədəflədiyini göstərir. Uzunmüddətli qaz müqavilələrinin qorunması vasitəsi ilə dövlət gəlirlərinin proqnozlaşdırıla bilən səviyyədə saxlanılması və ticarət tərəfdaşları ilə etibarlı əməkdaşlığın davam etdirilməsi təmin olunur. Azərbaycanın regional tranzit rolunun gücləndirilməsi isə yalnız ixrac həcmində artım demək deyil, həm də ölkənin strateji nüfuzunun möhkəmlənməsi, qitələrarası enerji bağlantılarının etibarlı elementinə çevrilməsi anlamına gəlir. Daxili enerji təchizatının dayanıqlığının artırılması sosial sabitlik və sənaye istehsalının fasiləsizliyi üçün vacibdir. Bu, eyni zamanda, fövqəladə hallar və bazar şoklarına qarşı müqaviməti yüksəldir. Bərpaolunan enerji layihələrinin genişləndirilməsi isə tədricən enerji sektorunda emissiyaların azalmasına, ixraca yönəlik əlavə həcmlərin açılmasına və enerji istehsalının daha diversifikasiyalı modelinə gətirib çıxarır. Nəhayət, siyasi və kommersiya risklərini minimallaşdırmaq strateji yönümlü investisiya siyasəti, müxtəlif bazarlara çıxış və çevik tənzimləmə mexanizmləri ilə reallaşdırılmalıdır.

- Cənub Qaz Dəhlizinin genişləndirilməsi perspektivləri regionun enerji xəritəsinə hansı təsirləri göstərə bilər və burada Azərbaycanın mövqeyi necə formalaşır?

- Cənub Qaz Dəhlizinin (⁠CQD) genişləndirilməsi regionun enerji xəritəsində Azərbaycanı daha böyük təchizatçı və tranzit mərkəzinə çevirə bilər. Əlavə güc Avropa bazarında Azərbaycan qazının payını artırmaqla yanaşı, Balkan ölkələri üçün alternativ mənbələr yaradır. Bu prosesdə Azərbaycanın mövqeyi həm texniki hazırlıq, həm də kommersiya danışıqları baxımından güclənir. Regional enerji təhlükəsizliyinə töhfə daha da artır. CQD-nin genişləndirilməsi nəqliyyat qabiliyyətinin və ixrac infrastrukturunun artması ilə nəticələnəcək ki, bu da Azərbaycan üçün yeni kommersiya imkanları və strateji manevr sahəsi açır. Avropa bazarına əlavə təchizat xətləri təmin edildikdə region ölkələrinin enerji mənbə seçimləri genişlənir və bu, enerji asılılığının azalmasına xidmət edir. Balkan ölkələri kimi rəqabətə həssas bazarlarda alternativ mənbələrin mövcudluğu qiymət və tədarük sabitliyinə müsbət təsir göstərir. Azərbaycanın texniki hazırlığı - boru kəmərləri, kompressor stansiyaları, logistika zənciri və kommersiya danışıqlarında çevikliyi, layihələrin maliyyələşdirilməsi və tərəfdaşlarla razılaşmalar əldə etmək qabiliyyəti ölkəmizin mövqeyini daha da möhkəmləndirir. Bununla yanaşı, genişləndirmə regional əməkdaşlığın dərinləşməsinə, infrastruktur sinerjilərinə və təhlükəsizlik mexanizmlərinin yaradılmasına stimul verərək ümumi regional enerji təhlükəsizliyinin yüksəlməsinə səbəb olacaq.

- Bərpaolunan enerji layihələrinin sürətlə genişləndirilməsi ölkənin ənənəvi neft-qaz sektoruna hansı strateji təsirləri göstərir? Bu iki istiqamət arasında balans necə qurulmalıdır?

- ⁠Bərpaolunan enerji layihələrinin genişlənməsi ölkənin enerji balansında qazın daxili istehlakını azaltmağa imkan verir və beləliklə daha çox qaz ixrac üçün sərbəst qalır. Eyni zamanda, uzunmüddətli perspektivdə neft-qaz gəlirlərinin azalmasına hazırlıq rolunu oynayır. Strateji balans ənənəvi sektorun gəlir və infrastruktur üstünlüklərini saxlayaraq, bərpaolunan enerjinin ölkə iqtisadiyyatında payını artırmaqla qurulmalıdır. Bu iki istiqamət bir-birini tamamlayan mexanizm kimi işləməlidir. Bərpaolunan enerjinin daxili istehlakı əvəz etməsi nəticəsində qaz ixrac imkanları genişlənir. Bu da ticarət gəlirlərinin və beynəlxalq müqavilə şərtlərinin daha sərfəli qurulmasına şərait yaradır. Paralel olaraq bərpaolunan enerji investisiyaları uzunmüddətli dövrdə iqtisadiyyatın karbon neytral transformasiyasına töhfə verərək gəlir mənbələrinin diversifikasiyasına imkan açır, yəni yalnız neft-qazdan asılılığı azaltmaqla yanaşı, yeni iqtisadi sektorların inkişafına zəmin yaradır. Ancaq bu keçid zamanı strateji balans mühüm rol oynayır: neft-qaz sektorunun təmin etdiyi fiskal gəlirlər və infrastruktur resursları qorunmalı, eyni zamanda, bu resurslardan bərpaolunan enerjinin sürətli inkişafını maliyyələşdirmək və texnoloji keçidi dəstəkləmək üçün istifadə edilməlidir. Optimal yanaşma mövcud infrastrukturdan maksimum səmərəli istifadə etmək, investisiya portfelini diversifikasiyalaşdırmaq və enerji siyasətini həm qısa, həm də uzunmüddətli makroiqtisadi məqsədlərə uyğunlaşdırmaqdır. Nəticədə neft-qaz və bərpaolunan enerji sahələri bir-birini rəqabət şəraitində deyil, tamamlayıcı strateji istiqamətlər kimi gücləndirməlidir.

- Avropanın enerji marşrutlarının diversifikasiyası prosesində Azərbaycanın artan rolunu nəzərə alaraq, yaxın illərdə ölkəmizin qaz ixracında hansı yeni imkanlar və çətinliklər gözlənilir?

- ⁠Avropanın diversifikasiyaya ehtiyacı Azərbaycanın ixrac imkanlarını genişləndirir, xüsusən Cənub-Şərqi Avropa bazarlarında. Yeni interkonektorlar və hətta TANAP və TAP boru kəmərlərinin səhmdarların daxili imkanları hesabına genişləndirilməsi (TAP artıq buraxıcılıq qabiliyyətini öz maliyyə resursları hesabına ilə 1.2 mlrd kubmetr artırmağa nail olub) əlavə həcmlərin ötürülməsini mümkün edə bilər. Lakin qazın mövcud hasilat səviyyəsi, böyük yeni yataqlar üzrə investisiya qərarları ("Abşeron" yatağının İkinci Mərhələsi üzrə yekun investisiya qərarını bu il razılaşdırmaq mümkün olmadı və məsələ gələn ilə qaldı) və Avropanın uzunmüddətli qaz tələbinin qeyri-müəyyənliyi praktikada potensial çətinliklər yaradır. Karbon siyasətinin sərtləşməsi də kommersiya baxımından diqqətlə izlənməlidir.

- Regional enerji əməkdaşlığı kontekstində Türkiyə-Azərbaycan tərəfdaşlığının yeni mərhələsini necə dəyərləndirirsiniz? Bu əməkdaşlıq hansı sahələrdə daha çox güclənə bilər?

- ⁠İki ölkə arasında enerji tərəfdaşlığı artıq neft və qazdan kənara çıxaraq elektrik, bərpaolunan enerji, texnoloji xidmətlər və ticarət mexanizmlərinə genişlənir. Türkiyənin regional enerji habına çevrilməsi Azərbaycanın ixrac imkanlarını daha çevik edir. Qarşıdakı dövrdə yaşıl enerji ixracı, elektrik bağlantıları və petrokimya sahələri əməkdaşlığın əsas güclənəcəyi istiqamətlər ola bilər. Bu koordinasiya regionda geoiqtisadi sinerji yaradır.

2025-ci ilin martında İğdır-Naxçıvan magistral qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi ilə ölkələrimiz arasında 90-cı illərdən qurulan enerji əməkdaşlığı yeni mərhələyə keçid etdi. Bu layihə nəticəsində Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının enerji təhlükəsizliyi kifayət qədər yüksəldi: Artıq bu bölgəmiz İran üzərindən keçən qaz kəmərinin monopoliyasına bağlı deyil. Bundan əlavə, Zəngəzur enerji dəhlizinin açılması ilə Naxçıvana Azərbaycanın əsas hissəsindən həm qaz xəttinin, həm də yüksək gərgibkikli elektrik xəttibin çəkilməsi plablaşdırırlır. Və o zaman İğdır-Naxçıvan qaz kəmərini əks istiqamətdə istisnar etməklə Azərbaycan Respublikası qardaş Türkiyəyə 2 istiqamətdə enerji ixracı imkanı əldə edəcək və təbii ki, bunun iki ölkənin enerji əməkdaşlığına verəcəyi töhfə də indiki zamanla müqayisədə daha da artmış olacaq.

- Enerji keçidi dövründə SOCAR kimi milli şirkətlərin transformasiya strategiyası hansı əsas istiqamətlər üzrə inkişaf etməlidir? Azərbaycanın regional enerji liderliyi bu prosesdən necə təsirlənəcək?

- SOCAR üçün əsas transformasiya istiqamətləri karbon emissiyalarının azaldılması, qaz əsaslı layihələrin genişləndirilməsi, bərpaolunan enerji inteqrasiyası və korporativ idarəetmənin modernləşdirilməsidir. Şirkət, həmçinin regionda qaz ticarəti, enerji infrastrukturu və petrokimya zəncirində iştirakını gücləndirməlidir. Bu dəyişikliklər Azərbaycanın enerji liderliyini yalnız regionda qorumaq deyil, həm də yeni “yaşıl enerji habı” imicini formalaşdırmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Enerji keçidi prosesinə uyğunlaşma ölkəmizin beynəlxalq bazarlardakı mövqeyini daha dayanıqlı edəcək.

Orxan Vahidoğlu,
Vüsal Cahanov (foto), “İki sahil”