Laçın rayonu 18 may 1992-ci ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilib. Rayonun ələ keçirilməsi zamanı 264 nəfər şəhid olub, 65 nəfər girov götürülüb, 103 nəfər isə əlil olub. Altı Laçın sakini Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülüb. Laçın rayonundan təxminən 70.000 məcburi köçkün ölkə üzrə 59 şəhər və rayonda yerləşdirilib. İşğal zamanı rayona 7,1 milyard dollar məbləğində ziyan dəyib.
2020-ci il dekabrın 1-i gecəsi Azərbaycan Ordusunun bölmələri Laçın rayonuna daxil olub. Həmin gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Laçın rayonunun qanuni sahiblərinə qaytarılması ilə bağlı xalqa müraciət etdi: “Böyük sevinc hissi ilə bildirirəm ki, Laçın rayonu işğaldan azad olundu. Bütün Azərbaycan xalqını bu münasibətlə ürəkdən təbrik edirəm. Laçın rayonunun işğaldan azad olunması tarixi hadisədir. Özü də bir güllə atmadan biz Laçın rayonunu qaytardıq. Düşməni buna məcbur etdik. Döyüş meydanında əldə edilmiş parlaq qələbə bu gözəl nəticəyə gətirib çıxardı ki, üç rayonumuz - Ağdam, Kəlbəcər və Laçın bizə qaytarıldı. Biz bu rayonları bir güllə atmadan, bir şəhid vermədən qaytarmışıq. Laçın rayonu Azərbaycanın gələcək iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayacaq. İlk növbədə, biz Laçını Laçın xalqına qaytaracağıq".
1 dekabr 2020-ci ildə Laçın rayonu işğaldan azad edildi. Lakin Laçın şəhəri və iki kənd - Zabux və Sus - keçmiş Laçın dəhlizi bu yaşayış məntəqələrindən keçdiyi üçün Azərbaycanın nəzarəti altında deyildi. Laçın şəhəri və Sus və Zabux kəndləri 26 avqust 2023-cü ildə tamamilə Azərbaycanın nəzarətinə qaytarıldı. Bu gün ölkədə rəsmi olaraq Laçın Şəhər Günü elan edildi.
2023-cü ilin avqust ayında Laçın Şəhər Günündə Laçın sakinləri ilə görüşdə Prezident İlham Əliyev müharibədən əvvəlki oxşar görüşü xatırlayır: “Yadımdadır, 50 yaşım tamam olanda Qarabağda, Qarabağın Ağcabədi bölgəsində, Taxtakörpü kəndində laçınlılarla görüşdüm və onlara dedim: köçkünlər üçün yeni bir şəhər açılıb, dövlət sizə ən yaxşı şəraiti təmin edir, amma torpaqlarımız azad edildikdən sonra Laçında sizin üçün daha da yaxşı şərait yaradacağıq və belə də oldu. 50 yaşımı Ağcabədidə laçınlılarla, 60 yaşımı Şuşada, Cıdır düzündə qeyd etdim. Bu gün isə Laçın Şəhər Günündə sizinlə birlikdə bu bayram tədbirlərində iştirak edirəm. Bu, mənim üçün, sizin üçün, hər birimiz üçün böyük xoşbəxtlikdir. Xoşbəxt günlər yaşayırıq və əminəm ki, bundan sonra xalqımız sülh, əmin-amanlıq içində yaşayacaq, doğma torpaqlarında qurub-yaradacaq. Laçın bölgəsinin timsalında biz dirçələn Azərbaycanın reallıqlarını, dirçələn torpaqları görürük."
Laçın şəhərinin əsl sahiblərinə qaytarılması Azərbaycan torpağında separatizmin tamamilə aradan qaldırılması istiqamətində atılan son addımlardan biri idi. Bir neçə həftə sonra, 19-20 sentyabr 2023-cü il tarixlərində Azərbaycan bütün ölkə ərazisində suverenliyini tam bərpa etdi. Bu qələbəyə gedən Laçından keçdi. 23 aprel saat 12:00-da Azərbaycan Respublikası Dövlət Sərhəd Xidmətinin bölmələri Laçın-Xankəndi yolunun başlanğıcında - ölkəmizin suveren ərazisində sərhəd məntəqəsi yaratdılar. Bu, 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyannaməyə zidd olaraq həyata keçirilən canlı qüvvənin, sursatın, minaların və digər hərbi texnikanın Ermənistandan Azərbaycandakı Ermənistan silahlı qüvvələrinə qanunsuz ötürülməsinin qarşısını almaq üçün edildi. Beləliklə, separatçıların Laçın yoluna nəzarəti qorumaq ümidləri sona çatdı. Bu addımdan sonra Qarabağın tamamilə azad edilməsi yalnız zaman məsələsi idi.
Laçın rayonunun zəngin tarixi keçmişi var. Onun abidələri əhəmiyyəti və unikallığı baxımından eramızdan əvvəl I və II minilliklərə aid Xocavənd rayonundakı Azıx mağarası və Cəbrayıl rayonundakı Tağlar mağarası ilə müqayisə edilə bilər. Erməni işğalı zamanı 200-dən çox yerli və 54 qlobal əhəmiyyətli abidə, 217 mədəniyyət müəssisəsi, 101 təhsil müəssisəsi, 142 səhiyyə müəssisəsi və daha çoxu talan edilmiş və dağıdılmışdır. Erməni vəhşilikləri nəticəsində zərər çəkmiş abidələr arasında Ağoğlan Alban monastırı, Məlik Əjdərin türbəsi, Qaraqışlaq kəndindəki məscid və Zabux kəndindəki qədim qəbiristanlıq var. Laçın Tarix Muzeyi və qədim qızıl, gümüş və bürünc sikkələr kolleksiyası talan edilmişdir. Daha sonra Laçın Tarix Muzeyindən bir eksponat - gümüş çanta - Londondakı Sotheby's hərracında qanunsuz olaraq hərraca çıxarılaraq 80.000 dollara satılmışdır.
Laçının ən məşhur abidələrindən biri Ağoğlan çayının sahilində yerləşən V-VI əsrlərə aid Alban monastırı olan Ağoğlan Məbədidir (INV № 310). Laçın bölgəsi Ermənistan tərəfindən işğal edildikdən sonra məbəd erməniləşdirildi və bu unikal abidəyə düzəlməz ziyan vurdu.
Laçın bölgəsi təkcə tarix baxımından deyil, həm də təbii sərvətlərlə zəngindir. Bölgədə qızıl və mis yataqları da daxil olmaqla çoxsaylı mineral yataqları aşkar edilmişdir. Bölgədə zəngin civə, əhəng daşı, mərmər əhəng daşı və əqiq yataqları var. Bölgədə həmçinin Turşsu, Qaladərəsi, Xırmanlar, Nağdalı və digər müalicəvi mineral bulaqlar da var.
Əlbəttə ki, Laçın bölgəsinin möhtəşəm təbii mənzərələri və zəngin flora və faunası da qeyd olunmağa layiqdir. Nadir təbii kompleksləri qorumaq üçün 1961-ci ildə 20 hektar ərazini əhatə edən Laçın Dövlət Təbiət Qoruğu, 1987-ci ildə isə 240 hektar ərazini əhatə edən Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu yaradılmışdır.
Bu gün Laçının sərvətləri bir daha bu torpağın çiçəklənməsinə xidmət edir və həmişə belə də olacaq. Laçın yenidən qurulur, laçınlılar üçün həyat yenidən başlanır. Laçında gedən bərpa işləri Azərbaycan xalqının iradəsinin, Prezidentimiz İlham Əliyevin siyasi qətiyyəti və müdrikliyinin, ölkəmizin iqtisadi potensialının göstəricisidir.
Hicran Hüseynova,
Milli Məclisin komitə sədri, professor
