Dövlət suverenliyi beynəlxalq hüququn əsas anlayışlarından biri kimi dövlətin öz ərazisi üzərində ali və müstəqil hakimiyyətini ifadə edir. Bu anlayış yalnız hüquqi tanınma ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda dövlətin ərazi üzərində effektiv idarəetmə və icra mexanizmlərinə malik olmasını tələb edir. Effektiv nəzarətin mövcudluğu dövlət suverenliyinin faktiki reallaşdırılmasının əsas göstəricisi hesab olunur. Qeyri-dövlət silahlı faktorlarının və qanunsuz siyasi strukturların fəaliyyəti isə bu nəzarəti zəiflədərək konstitusion hakimiyyətin icrasını mümkünsüz hala gətirir.
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazilərində uzun müddət mövcud olmuş qanunsuz silahlı birləşmələr və separatçı idarəetmə strukturları dövlətin suveren hüquqlarının faktiki icrasına mane olmuşdur. Bu strukturların fəaliyyəti təkcə təhlükəsizlik problemi deyil, həm də dövlətin konstitusion quruluşuna qarşı yönəlmiş davamlı hüquq pozuntuları kimi xarakterizə olunmalıdır. Belə bir şəraitdə həyata keçirilmiş antiterror əməliyyatı dövlətin öz suverenliyini bərpa etmək məqsədi daşıyan legitim və zəruri hüquqi tədbir kimi çıxış etmişdir.
Antiterror əməliyyatının hüquqi əsası Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və müvafiq normativ-hüquqi aktlarla müəyyən edilmişdir. Konstitusiya dövlətə öz ərazi bütövlüyünü, təhlükəsizliyini və konstitusion quruluşunu qorumaq üçün zəruri tədbirlər görmək səlahiyyəti verir. Terrorçuluğa qarşı mübarizəni tənzimləyən qanunvericilik isə qanunsuz silahlı fəaliyyətlərin qarşısının alınmasını və bu fəaliyyətlərdə iştirak edən şəxslərin hüquqi məsuliyyətə cəlb olunmasını dövlətin legitim funksiyası kimi təsbit edir.
Beynəlxalq hüquq baxımından dövlətlərin öz beynəlxalq səviyyədə tanınmış əraziləri üzərində yurisdiksiya həyata keçirməsi suveren bərabərlik prinsipinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsində təsbit olunmuş “daxili işlərə qarışmama” prinsipi dövlətin öz ərazisi daxilində qeyri-dövlət silahlı aktorlarına və qanunsuz siyasi strukturlara qarşı tədbirlər görməsini istisna etmir. Əksinə, belə tədbirlər dövlətin suveren hüquqlarının faktiki icrasının ifadəsi kimi qiymətləndirilir.
Azərbaycan Respublikasının həyata keçirdiyi antiterror əməliyyatı selektiv güc tətbiqi prinsiplərinə əsaslanmış, mülki əhalinin qorunması və humanitar risklərin minimuma endirilməsi prioritet kimi müəyyən edilmişdir. Əməliyyat nəticəsində qanunsuz silahlı birləşmələr tərk-silah edilmiş, paralel idarəetmə mexanizmləri ləğv olunmuş və dövlət hakimiyyətinin faktiki icrası üçün hüquqi-administrativ şərait yaradılmışdır.
Bu prosesin mühüm hüquqi nəticələrindən biri də separatçı rejimin vəzifəli şəxslərinin saxlanılması və cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasıdır. Qeyd olunan şəxslər uzun müddət Azərbaycan Respublikasının konstitusion quruluşuna qarşı yönəlmiş fəaliyyətlərdə iştirak etmiş, qanunsuz silahlı dəstələrin təşkilində və idarə olunmasında rol oynamışdır. Onların həbs edilməsi dövlətin öz cinayət yurisdiksiyasını tam şəkildə bərpa etdiyini və hüququn aliliyini təmin etmək əzmində olduğunu nümayiş etdirir. Bu tədbirlər fərdi cinayət məsuliyyəti prinsipinə əsaslanır və kollektiv cəza xarakteri daşımır ki, bu da beynəlxalq hüququn əsas tələbləri ilə uzlaşır.
Separatçı rejimin siyasi və hərbi rəhbərliyində təmsil olunan şəxslərin hüquqi məsuliyyətə cəlb edilməsi dövlət suverenliyinin institusional bərpasının mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Bu hal göstərir ki, suverenlik yalnız ərazi üzərində nəzarətin bərpası ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda hüquqi məsuliyyət mexanizmlərinin işlək vəziyyətə gətirilməsini də ehtiva edir. Dövlətin cinayət təqibi həyata keçirməsi hüquqi dövlət prinsipinin və konstitusion nizamın bərpasının təzahürü kimi qiymətləndirilə bilər.
Nəticə etibarilə, antiterror əməliyyatı Azərbaycan Respublikasının dövlət suverenliyinin real və funksional məzmunda bərpasını təmin etmiş, qanunsuz silahlı strukturlara və separatçı idarəetmə mexanizmlərinə son qoymuşdur. Separatçı rejimin vəzifəli şəxslərinin həbs edilməsi isə bu prosesin hüquqi tamamlayıcısı kimi çıxış edərək dövlətin öz yurisdiksiyasını tam şəkildə reallaşdırdığını və hüququn aliliyini təmin etdiyini ortaya qoymuşdur. Bu proses müasir beynəlxalq hüquq çərçivəsində dövlətlərin suverenliyini qorumaq üçün istifadə edə biləcəyi legitim mexanizmlərin praktik nümunəsi kimi qiymətləndirilə bilər.
Firuzə Məmmədova,
Xətai rayonu 260№li tam orta məktəbin tarix müəllimi
